संकटमा पर्दै चमेराे, संरक्षण गर्ने हाम्रो दायित्व

चमेरो एक मात्र उड्न सक्ने स्तनधारी प्राणी हो ।  चमेरो चरम मरुभूमि र ध्रुवीय क्षेत्रबाहेक पृथ्वीको लगभग सबै भागमा पाइन्छ । विश्वमा १४०० भन्दा बढी चमेरोका प्रजाति छन् । जसमध्ये नेपालमा ५३ भन्दा बढी प्रजाति पाइन्छन् । यो विश्व चमेरो विविधताको करिब ५% र दक्षिण एसियाली चमेरो विविधताको ४०% भन्दा बढी हो । चमेरोको आकार सानोमा ४ सेन्टिमिटरदेखि ठूलोमा ६ फिटसम्म हुन्छ। विश्वको सबैभन्दा ठूलो चमेरो “गोल्डेन क्राउन्ड फ्लाइङ फक्स” र सबैभन्दा सानो चमेरो “बम्बल बी चमेरो” हो। 

चमेरो शत्रु होइन, मानिसको असल मित्र हो 

चमेरोप्रति मानिसहरूमा गलत धारणा र अन्धविश्वास व्याप्त छ, जसले गर्दा यसलाई शत्रु ठानिन्छ। रेबिज र कोरोना जस्ता रोग फैलाउने डर पनि यसको प्रमुख कारणमध्ये एक हो। तर, वैज्ञानिक अध्ययनअनुसार विश्वका केवल ३% चमेरामा मात्र रेबिज पाइन्छ, र तीमध्ये पनि अधिकांशले मानिसलाई असर गर्दैनन्। चमेराले विशेष परिस्थितिबाहेक (जस्तै आत्मरक्षाको अवस्थामा) मानिसमाथि कहिल्यै आक्रमण गर्दैन। बरु, उनीहरू मानिसको नजिक रहँदा पनि शान्तिपूर्वक आफ्नो जीवन बिताउँछन्।

धेरैले चमेरो अन्धो हुन्छ भन्ने ठान्छन्, तर यो सरासर गलत हो। चमेरो अन्धो हुँदैन; उनीहरूले ध्वनिको प्रयोग (इकोलोकेशन) मार्फत आफ्नो वरपरको वातावरण र आहारा सजिलै पत्ता लगाउँछन्। यो अद्भुत क्षमताले उनीहरूलाई रातको समयमा पनि कुशलतापूर्वक उड्न र सिकार गर्न सक्षम बनाउँछ। उदाहरणका लागि, चमेरोले आफ्नो ध्वनिको प्रतिध्वनि सुनेर स-साना कीराहरूको स्थानसमेत पत्ता लगाउन सक्छ।

अर्को व्यापक गलत धारणा के छ भने चमेरोले मान्छेको रगत खाएर बाँच्छ। यो पूर्ण रूपमा झुट हो। रगत खाने चमेरो (भ्याम्पायर चमेरो) विश्वमा पाइन्छ, तर यस्ता प्रजाति केवल दक्षिण र मध्य अमेरिकामा सीमित छन्। तिनले मानिसको होइन, साना चरा, गाईबस्तु वा अन्य स्तनधारीको रगत खान्छन्, त्यो पनि थोरै मात्रामा। नेपालमा भने यस्ता चमेरो पाइँदैनन् र यहाँ पाइने चमेरोहरू मुख्य रूपमा कीरा, फलफूल वा फूलको रस खाएर बाँच्छन्।

थप कुरा, चमेरोलाई रातको प्रतीक वा अशुभ मान्ने सांस्कृतिक अन्धविश्वास पनि समाजमा छ। तर, वास्तवमा चमेरो प्रकृतिको सन्तुलन कायम राख्ने एक महत्त्वपूर्ण जीव हो। उदाहरणका लागि, कीरा खाने चमेरोले हानिकारक फट्याङ्ग्रा नियन्त्रण गर्छ भने फल खाने चमेरोले बीउ फैलाएर जंगल विस्तारमा सहयोग गर्छ। चमेरोको यो योगदानले मानिसको जीवनलाई प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा फाइदा पुर्‍याउँछ। त्यसैले, चमेरोलाई शत्रु ठान्नुको सट्टा यसलाई हाम्रो असल मित्रको रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ ।

चमेरोको महत्त्व

चमेरोले अन्नबाली नष्ट गर्ने हानिकारक कीरा-फट्याङ्ग्रा खाएर बालीनाली जोगाउँछ। एउटा चमेरोले एक रातमा सयौँ कीरा खान सक्छ, जसले रासायनिक कीटनाशकको प्रयोग घटाउँछ र जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन गर्छ। यसले कृषि उत्पादन बढाउन ठूलो योगदान दिन्छ ।

यस्तै गरी चमेरोले लामखुट्टे जस्ता रोग फैलाउने कीरा खान्छ । एउटा चमेरोले एक घण्टामा १००० देखि २००० सम्म लामखुट्टे खान सक्छ। यसले डेंगु र मलेरिया जस्ता रोग नियन्त्रणमा सहयोग पुर्‍याउँछ, जसले मानव स्वास्थ्यलाई फाइदा गर्छ ।

फलफूल र फूलका बिरुवाको परागसेचनमा चमेरोले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। चमेरोले फल खाएर बीउ टाढा-टाढा पुर्‍याउँछ, जसले जंगलको विस्तार र पुनर्जननमा मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, आँप, लिची र केरा जस्ता फलफूलको परागसेचनमा चमेरोको योगदान छ। यो प्रक्रियाले जैविक विविधता संरक्षणमा पनि सहायता गर्छ ।

चमेरोको दिसा (ग्वानो) एक उत्कृष्ट जैविक मल हो । यसमा नाइट्रोजन, फस्फोरस र पोटासियम जस्ता पोषक तत्त्व हुन्छन्, जसले माटोको उर्वराशक्ति बढाउँछ। विश्वका कतिपय ठाउँमा ग्वानोलाई व्यावसायिक रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र नेपालमा पनि यसको सम्भावना छ ।

यसरी चमेरोले कीरा नियन्त्रण, पराग सेचन र बीउ विस्तारमार्फत पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्छ। यो प्रकृतिको एक अभिन्न अङ्ग हो, जसले खाद्य शृङ्खला र पारिस्थितिक तन्त्रलाई बलियो बनाउँछ । पोखरास्थित चमेरो गुफा पर्यटकको आकर्षणको केन्द्र बनेको छ ।  यस्ता गुफा र चमेरोको वासस्थानले पर्यटन प्रवर्द्धन गरी स्थानीय अर्थतन्त्रमा टेवा पुर्‍याउँछन्। साथै, चमेरो संरक्षणले पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा नयाँ सम्भावना सिर्जना गर्न सक्छ ।

चमेरोको अद्भुत क्षमता, जस्तै इकोलोकेशनले वैज्ञानिकहरूलाई प्रेरणा दिएको छ । यो प्रविधिबाट प्रेरित भएर सोनार र रडार जस्ता आविष्कार भएका छन् । चमेरोको अध्ययनले चिकित्सा र प्रविधिको क्षेत्रमा पनि नयाँ सम्भावना खोल्न सक्छ ।

चमेराहरू यसकारण जोखिममा

चमेरो एक संवेदनशील प्राणी हो, र मानवीय गतिविधि तथा प्राकृतिक परिवर्तनका कारण यसको अस्तित्व संकटमा परेको छ । चमेरोलाई असर पार्ने प्रमुख कारणहरू ।

चमेराहरू  वासस्थान विनाशका कारण जोखिममा छन् ।  जंगल फडानी, गुफाहरूको विनाश र पुराना घर तथा रुखहरूको कटानले चमेरोको प्राकृतिक बासस्थल घट्दै गएको छ। चमेरोले गुफा, रुखको खोक्रो र पुराना संरचनामा आश्रय लिन्छ, तर सहरीकरण र विकासका नाममा यी स्थानहरू नष्ट हुँदैछन्।

कृषिमा प्रयोग हुने किटनाशक र रासायनिक मलले चमेरोको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्छ। यी रसायनले चमेरोको आहारा (कीरा-फट्याङ्ग्रा) लाई विषाक्त बनाउँछ, जसले चमेरोमा विषाक्तता बढाउँछ र प्रजनन क्षमतामा ह्रास ल्याउँछ। साथै, प्रदूषित पानी र हावाले पनि उनीहरूको जीवन जोखिममा पारेको छ।

केही ठाउँमा चमेरोको मासु खाने चलन र अंगको अवैध व्यापारले चमेरोको सङ्ख्या घटाएको छ। अन्धविश्वासका कारण चमेरोलाई मार्ने वा यसको प्रयोग औषधिको रूपमा गर्ने गलत प्रचलन पनि छ। यस्तो सिकारले दुर्लभ प्रजातिहरूलाई झन् संकटमा पारेको छ।

तापक्रम वृद्धि, अनियमित वर्षा र मौसम परिवर्तनले चमेरोको जीवनचक्रमा असर परेको छ। जाडोमा हाइबरनेसन र गर्मीमा प्रजनन गर्ने चमेरोको प्राकृतिक चक्र प्रभावित भएको छ। साथै, खाद्य स्रोत (कीरा र फलफूल) को उपलब्धतामा कमी आएको छ।

सडक, बिजुलीका तार, ठूला भवन र हवाई टावर जस्ता संरचनाले चमेरोको उडान मार्ग र वासस्थानमा बाधा पुर्‍याउँछ। बिजुलीका तारमा ठोक्किएर वा हावाको टर्बाइनमा परेर धेरै चमेरोको मृत्यु हुने गरेको छ। यस्तो अव्यवस्थित पूर्वाधारले चमेरोको आवतजावत र आहारा खोज्ने प्रक्रियालाई कठिन बनाएको छ।

चमेरोलाई अशुभ मान्ने, रोगको स्रोत ठान्ने र डरलाग्दो प्राणीको रूपमा लिने गलत बुझाइ समाजमा छ। उदाहरणका लागि, कोरोना महामारीपछि चमेरोप्रति नकारात्मक धारणा झन् बढ्यो, जसले संरक्षण प्रयासमा बाधा पुर्‍याएको छ। यस्तो अज्ञानताले मानिसहरूलाई चमेरो मार्न वा वासस्थान नष्ट गर्न प्रेरित गर्छ।

सहरका उज्याला बत्ती र ठूलो आवाजले चमेरोको प्राकृतिक व्यवहारमा असर पारेको छ। चमेरो रातमा सक्रिय हुने प्राणी भएकाले अत्यधिक प्रकाश र ध्वनिले उनीहरूको इकोलोकेशन प्रणालीमा बाधा पुग्छ, जसले आहारा खोज्न र बाँच्न कठिनाइ हुन्छ ।

चमेरो संरक्षणका उपायहरू
चमेरोको संरक्षण गर्न विभिन्न व्यावहारिक र प्रभावकारी उपायहरू अपनाउन आवश्यक छ। यी उपायहरूले चमेरोको वासस्थान, स्वास्थ्य र संख्या जोगाउनुका साथै मानिसहरूमा सकारात्मक धारणा विकास गर्न मद्दत गर्दछ।

चमेरोको संरक्षण गर्न  गुफा, रुखका खोक्रा र पुराना संरचनाको संरक्षण गर्नुपर्छ। यी स्थानमा अनावश्यक हस्तक्षेप रोक्न स्थानीय नियम बनाउनुपर्छ । चमेरोलाई आकर्षित गर्ने फलफूलका रुख (जस्तै: आँप, अम्बा, केरा) र कीरा बस्ने बिरुवा (जस्तै: फूलका बोट) रोप्नुपर्छ। यसले चमेरोको आहारा र वासस्थान दुवै सुनिश्चित गर्छ।

यस्तै गरी काठ वा सिमेन्टबाट ब्याट बक्स बनाएर गाउँ र सहरका पार्क, जंगल वा घर नजिक राख्नुपर्छ। यो सस्तो र प्रभावकारी विकल्प हो । किटनाशक र रासायनिक मलको प्रयोग कम गरी जैविक खेतीलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ। किसानहरूलाई जैविक विधिबारे तालिम र सहयोग प्रदान गर्नुपर्छ। रसायनको प्रयोग घटाउँदा चमेरोको आहारा स्वच्छ रहन्छ र उनीहरूको स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ।

चमेरोको महत्त्व र गलत धारणा हटाउन स्कूल, गाउँ र मिडियामार्फत सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, चमेरो रोगको स्रोत होइन, बरु रोग नियन्त्रणमा सहयोगी छ भन्ने सन्देश फैलाउनुपर्छ। गाउँलेहरूलाई चमेरोको फाइदा (जस्तै: कीरा नियन्त्रण) बुझाएर संरक्षणमा सहभागी गराउनुपर्छ। चमेरोको प्रजाति, संख्या, वासस्थान र समस्याबारे नियमित अध्ययन गर्नुपर्छ। नेपालमा पाइने ५३+ प्रजातिको संरक्षण स्थिति जाँच्न वैज्ञानिक अनुसन्धान आवश्यक छ। चमेरोको आवतजावत र व्यवहार ट्र्याक गर्न ट्यागिङ जस्ता प्रविधि प्रयोग गर्नुपर्छ।

चमेरोलाई नेपालको संरक्षित वन्यजन्तुको सूचीमा समावेश गर्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई कानुनी सुरक्षा प्रदान गर्छ । चमेरोको शिकार, वासस्थान विनाश र अवैध व्यापार रोक्न कडा कानुन बनाई कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। दोषीलाई जरिवाना र सजायको व्यवस्था गर्नुपर्छ। वन फडानी र सहरीकरण गर्दा चमेरोको वासस्थान जोगाउने योजना बनाउनुपर्छ। ठूला परियोजनाअघि वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन (EIA) मा चमेरोको संरक्षणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

बिजुलीका तार र हावाको टर्बाइन राख्दा चमेरोको उडान मार्गमा असर नपर्ने डिजाइन अपनाउनुपर्छ।स्थानीय समुदाय, संरक्षण समूह, गैरसरकारी संस्था र सरकारबिच सहकार्य गर्नुपर्छ। गाउँलेहरूलाई संरक्षणमा संलग्न गराएर उनीहरूको जीविकोपार्जनसँग जोड्न सकिन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय संरक्षण संगठनसँग साझेदारी गरी प्राविधिक र आर्थिक सहयोग लिनुपर्छ। प्रकाश र ध्वनि प्रदूषण कम गर्न सहरमा चमेरोमैत्री बत्ती (कम उज्याला) र शान्त वातावरण कायम गर्नुपर्छ। यसले चमेरोको इकोलोकेशन र प्राकृतिक व्यवहारमा सहयोग गर्छ।

 चमेरो प्रकृतिको अभिन्न अंग हो । यसले मानव जीवन, कृषि र पर्यावरणलाई फाइदा पुर्‍याउँछ। तर, अज्ञानता र मानवीय गतिविधिका कारण यो संकटमा छ । चमेरोको संरक्षण हाम्रो कर्तव्य हो, किनभने यो संरक्षित भए मात्र हाम्रो पर्यावरण र जीवनचक्र सुरक्षित रहन्छ । आउनुहोस्, चमेरोप्रतिको गलत बुझाइ हटाऔँ र यसको संरक्षणमा जुटौँ ।