म वनमारा हुँ , जाने सुख नत्र दु:खमात्र दिन्छु !

साठीको दशकको मध्यतिर एउटा गीत खुब चलेको थियो, ‘वनमाराले वनै खायो, पिरै पिरले जीउ खायो’। हो,यही गीतमा वन नै खाने भनेर इङ्गित गरिएको वनमारा म नै हूँ । मलाई हजुरहरूले पक्कै पनि देख्नुभएको होला । एकपटक याद गर्नुहोस् त । कालो बैजनी रङ्गको डाँठ भएकी, करौँते किनारा भएको त्रिकोणीय पात हुने र फागुन-चैत्रतिर सेता मसिना गुच्छामा फूल फुल्ने म, झाडी वर्गकी वनस्पति हूँ ।

जंगलको छेउछाउ, नदी किनार, सडक किनार, बाँझो खुल्ला जमिन र बाढी पहिरो गएको एवम् भू-क्षय भएको क्षेत्रमा निकै सप्रिने मलाई हजुरले अब त चिन्नुभयो होला । चिन्नुभयो त ? अहँ रे ! पर्खनुहोस् म मेरो नामहरू भन्छु अनि त चिनिहाल्नु हुन्छ । मलाई नेपालीमा वनमारा, कालो वनमारा, काली मुन्टे, काली तिते भनेर बोलाउँछन्  l अङ्ग्रेजीमा क्रोफ्टन विड, मेक्सिकन डेभिल भनेर चिन्छन्। अनि वैज्ञानिक र वनस्पति शास्त्रीहरूले ‘एजेराटिना एडिनोफोरा’ भनेर मेरो न्वारान गरिदिएका छन् । बल्ल मेरो नाम भनेर सकियो, अब अरू कुराहरू पनि भन्छु, अल्छी नमानी सुन्नुहोस् ल !

‘सयपत्री’ फूलकै परिवार अर्थात् ‘एस्टेरासी’ परिवारकी सदस्य म, मध्य मेक्सिकोकी रैथाने वनस्पति हूँ। वैज्ञानिकहरूका अनुसार आज भन्दा करिब २ सय  वर्षअगाडि म मेरो पुरानो घर छाडेर संसारभरि फैलिएँ रे¸अनि त्यहाँको रैथाने वनस्पतिका प्रजातिहरूको वासस्थान कब्जा गरेर बाह्य मिचाहा प्रजाति बने रे । तर यस्तो हुनुमा मेरो भन्दा बढी हजुरहरूकै पुर्खाको हात छ, जसले मलाई मेरो घरबाट टिपेर संसारभरि छरिएका बगैँचाहरूमा लगेर रोपे र म त्यस्ता ठाउँहरूबाट भागिदिएँ ।

मलाई पनि त एकै ठाउँमा बस्न मन कहाँ लाग्छ र ! धेरै बिउ उत्पादन गर्ने, रैथाने वनस्पति भन्दा छिट्टै बढ्ने, बिउ बाहेकका अन्य अङ्गजस्तै जरा र काण्डबाट पुनरुत्पादन  हुने  अनि प्रतिकूल वातावरण एवम् धेरै प्रकारका माटोमा उम्रन र हुर्कन सक्ने जस्ता क्षमता भएकी म लगिएका ठाउँहरूबाट भागेर नयाँ ठाउँमा स्थापित भएँ । यसरी नै हजुरहरूको छिमेकी देश भारतमा सन् १९०० को पहिलो दशकमा म पहिलोपटक बगैँचामा रोप्नको लागि ल्याइएकी थिएँ र पूर्वी सीमानाको नाका हुँदै नेपालमा छिरेकी थिएँ ।  मलाई सन् १९५२ मा नेपालमा अभिलेख गरिएको थियो।

घाम लाग्ने अनि घाम नलाग्ने चिसो ओसिलो  दुईवटै ठाउँमा हुर्कन सक्ने म बाटा-घाटा, खोलाहरूको सहायताले धेरै ठाउँमा फैलिँदै गएँ। यसरी फैलिनुमा मेरा स-साना हलुका बिउले निकै सहयोग गरे । मेरा बिउ कहिले हावामा उड्थे त कहिले पानीमा बग्थे , अनि कहिले काहीँ हजुरहरूसँग र अरू जनावरसँग टाँसिएर नयाँ ठाउँ पुग्थेँ । यसरी म नेपालभरि फैलिएँ।

त्यसपछि, आफ्नो शरीरमा भएका विभिन्न खाले रसायन (एलिलोकेमिकल्स) को मद्दतले अरू वनस्पतिहरूलाई बढ्न दिइन् र त्यस ठाउँको पानी, माटोको पौष्टिक तत्त्वलगायतका स्रोतहरू ओगटेँ अनि रैथाने वनस्पतिहरूलाई विस्थापित गरेर आफ्नै घना झाडीहरू फैलाएँ। यसरी  म वनमा मात्र नभई खुल्ला बाँझो जमिन र सबैतिर फैलिन लागेँ । मलाई बाह्य मिचाहा प्रजातिमा वर्गीकरण गरियो । वनमारा भन्न लागियो।

शरीरबाट आउने फरक गन्ध र शरीरभित्र हुने रसायनले गर्दा गाई वस्तुहरूले नरुचाउने भएकाले म अझै सप्रिन सकेँ। अधिक मात्रामा फैलिएपछि मैले अन्य वनस्पतिलाई उम्रन र हुर्कन नदिई स्थानीय पर्यावरणमा असर पार्छु रे । यसका साथै स्थानीय जैविक विविधता र परिस्थतिकीय प्रणालीलाई पनि नकारात्मक प्रभाव पार्छु रे भनेर वैज्ञानिकहरूले भन्छन्। अनि खेतबारीको छेउछाउमा फैलिएर मैले कृषि उत्पादन घटाउँछु रे। अझ घोडाजस्ता घरपालुवा जनावरहरूले मलाई खाएमा बिरामी समेत पर्छ रे । मेरो प्रकृति नै यस्तो छ, म के गरूँ?

यस्तै रितले बाह्य मिचाहा प्रजाति बनेर नेपालका धेरै ठाउँमा पुगिसकेकी म समुन्द्री सतहबाट २ सयदेखि ३२ सय  मिटरसम्मको उचाइमा बस्न रुचाउँछु । बढ्दो तापक्रम  तथा जलवायु परिवर्तनले गर्दा म अझै धेरै ठाउँ र उचाइमा पुग्छु भनेर वैज्ञानिकहरूले आँकलन गरेका छन्।

चौतर्फी रूपमा धेरै नकारात्मक असर गर्ने म यसरी फैलिनु मेरो रहर होइन । मलाई हजुरहरूलगायत प्रकृतिलाई असर पार्नुमा मेरो स्वार्थ लुकेको छैन। यो पूर्ण प्राकृतिक प्रक्रिया हो । त्यसैले म हजुरहरूलाई मलाई फैलन रोक्ने र मेरो व्यवस्थापन गर्ने उपायहरू खुसुक्क भन्छु है। अनि मबाट लिन सकिने फाइदाहरू पनि भन्छु । हजुरहरू मेरो असरलाई पक्कै पनि कम गर्न चाहनुहुन्छ , त्यसैले ध्यान दिएर सुन्नुहोस् है त।

मलाई नयाँ ठाउँमा फैलिन नदिन र मेरा असरहरूलाई कम गर्ने उपायहरू छन् । रोकथाम र व्यवस्थापन गर्ने तरिकाहरू पनि । क्वारेन्टिन सुरक्षा नीति पालना गरेर मलाई नयाँ ठाउँमा छिर्न नदिने पनि एउटा तरिका हो । यद्यपि म फैलिसकेको ठाउँमा भौतिक, रासायनिक र जैविक विधि प्रयोग गरेर रोकथाम र व्यवस्थापन गर्न सक्नुहुन्छ।

जस्तै भौतिक विधिअन्तर्गत फूल फुल्नुअगाडि नै मलाई जरैदेखि उखेलेर  जमिनमुनि गाड्न सकिन्छ । आगो पनि लगाउन पनि सक्नुहुन्छ तर आगोको प्रयोग गर्दा विशेष सावधानी लिनु है । मेरो जरा निकै बलियो हुने हुँदा यो तरिका अलि समय लाग्ने र गाह्रो छ।

म नयाँ ठाउँमा यसरी फैलिनुको कारण यहाँ मेरा जन्मजात शत्रुहरू नहुनु पनि हो, त्यसैले मलाई रोकथाम र व्यवस्थापन गर्न मेरा जैविक शत्रुहरू प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ, यसलाई जैविक विधि भनिन्छ। मलाई ‘गल फ्लाई’ नामको किरादेखि निकै डर लाग्छ, यसले मेरो डाँठमा प्वाल पारेर खाइदिन्छ । मलाई ढुसीहरूसँग पनि डर लाग्छ, तिनीहरूले मलाई बिरामी बनाउँछन् र म मर्छु।

मलाई रोकथाम र व्यवस्थापन गर्ने अर्को तरिका विषादीको प्रयोग गर्नु हो, तर विषादीको प्रयोग गर्दा म बाहेक अरू जीवहरूलाई असर नपर्ने गरी गर्नुहोस्। मेरो कारणले गर्दा अरूले किन दुःख पाउने ?

म हेर्दा नराम्री अनि मेरा असरहरू नकारात्मक भएता पनि मलाई प्रयोग गर्नै नमिल्ने वा छुनै नमिल्ने होइन। मलाई हजुरहरूले गोठमा गाईबस्तुलाई ओछ्याउने सोत्तरको रूपमा प्रयोग गर्न सक्नु हुन्छ । गोबरसँग वा एक्लै कुहाएर जैविक मलको रूपमा खेतबारीमा हाल्न मिल्छ । अझै मलाई गोल पोलेझैँ पोलेर बायो ब्रिकेट, बायोचार पनि बनाउन सक्नुहुन्छ।

फाइदाहरू भन्दा बेफाइदाहरू धेरै भएता पनि मलाई रोकथाम र नियन्त्रण  गर्दा आउने फाइदा हजुरहरूले पक्कै लिनु हुन्छ र लिनु पनि पर्छ । बेलैमा उचित कदम चाल्नु भएन भने म र म जस्तै बाह्य मिचाहा वनस्पतिहरूले हजुरहरू र यहाँको जैविक विविधता र परिस्थतिकीय प्रणालीलाई झन् धेरै नोक्सान गर्छौ। तसर्थ हामीलाई प्रयोग गर्न मिल्ने ठाउँमा प्रयोग गरी उचित लाभ लिन र बेलैमा रोकथाम र नियन्त्रणमा अगाडि बढ्नको लागि म ‘कालो वनमारा’ सबै बाह्य मिचाहा वनस्पतिहरूको तर्फबाट हजुरहरूलाई अनुरोध गर्छु।

(आशिष पौडेल वन विज्ञानका विद्यार्थी हुन्l उनी बनस्पतिको इकोलोजी, मिचाहा प्रजाति र प्रकृति संरक्षणमा रुची राख्छन्)